O gackach bez wkręcania

Jednym z mieszkańców Wielkopolskiego Parku Narodowego, o których Wam dzisiaj opowiemy, są nietoperze. Zwierzęta te długi czas były uznawane za tajemnicze, a to za sprawą niewielkiej wiedzy na ich temat, szczególnie w porównaniu z innymi ssakami. Pół biedy, gdyby się to wszystko na tajemniczości kończyło. .

Niestety specyficzne przystosowania i nocny tryb życia, stały się powodem zaliczenia nietoperzy do sprzymierzeńców diabła i powstania wielu zabobonów. Zainteresowanie nimi przez grono naukowców (chiropterologów), jak i amatorów, z roku na rok pogłębia wiedzę na ich temat. Co w nich szczególnego? Są wraz z pterozaurami (wymarłe gady latające) i ptakami, jedynymi kręgowcami w dziejach, które opanowały sztukę latania. Wśród zwierząt na świecie możemy spotkać gatunki, które do przemieszczania się lotem ślizgowym, wykorzystują różnego rodzaju przystosowania, jak latająca ryba, gekon czy polatuchy (latające wiewiórki), lecz nie jest to zdolność aktywnego lotu.

Co zyskały nietoperze dzięki umiejętności latania? Na pewno dostęp do zróżnicowanego źródła pokarmu, ucieczkę przed drapieżnikami i co najważniejsze sposób migracji. Nietoperze są zdolne do lotu ze względu na redukcję masy ciała i kości, opływowy kształt ciała oraz dość sztywny kręgosłup, minimalizujący jego ruchliwość podczas lotu. Skrzydło nietoperza jest przekształconą dłonią ze znaczenie wydłużonymi czterem palcami, które spaja błona lotna. Przy jego poruszaniu pracuje aż 7 mięśni, w odróżnieniu od ptaków, u których do poruszenia skrzydła wykorzystywane są dwa. Lot nietoperza to nie lada wysiłek – 4-6 krotnie wzrasta tempo oddychania a serce, które jest 3 razy większe niż naziemnych ssaków o podobnej wielkości, szybko pompuje 2 razy więcej krwi do mięśni. Nietoperze wielu z nas kojarzą się z echolokacją, czyli sposobem określania położenia przeszkód, wykrywania i chwytania zdobyczy oraz komunikacji przy wykorzystaniu zjawiska echa akustycznego. Polega ono na wydawaniu dźwięków o wysokiej częstotliwości, które po odbiciu od przeszkód wracają, dając zwierzęciu informacje o otoczeniu. Ten system orientacji wykorzystują również walenie i niektóre ryjówki. Czy zastanawialiście się, dlaczego nietoperze zwisają głową w dół i nie spadają kiedy zasną? Można tutaj przytoczyć dowcip: „Dwa nietoperze wiszą sobie na gałęzi do góry nogami i patrzą na trzeciego, który wisi nogami w dół: – Zobacz, mówi jeden do drugiego, on chyba zemdlał?”. Okazuje się, że pazurki pod wpływem ciężaru ciała nietoperza, zaciskają się dzięki specjalnym połączeniom blokowym pomiędzy kośćmi i więzadłami, co sprawia, że w czasie odpoczynku nie traci energii, a co najważniejsze – nie spada.

Nietoperze emitują dźwięki o wysokich częstotliwościach przez pyszczek lub nozdrza w zależności od gatunku. Są one w większości niesłyszalne dla ludzkiego ucha, ale przy zastosowaniu detektora ultradźwiękowego można prowadzić badania akustyczne. Częstotliwość, długość sygnału, odstępy między nimi to dane, które pozwalają nam na analizowanie nagrań nietoperzy a nawet identyfikację niektórych gatunków.

W Wielkopolskim Parku Narodowym stwierdzono dotychczas występowanie 13 gatunków nietoperzy. Jednym z nich jest gacek brunatny. Wraz z gackiem szarym stanowi parę gatunków dość trudną do rozróżnienia, które do lat 60-tych XX wieku określano jako gacek wielkouchy. Jego wygląd (duże uszy) sprawił, że jest najbardziej rozpoznawalny wśród nietoperzy. Jest niewielkim ssakiem o wadze do 10 gram. Futerko ma płowobrązowe z jaśniejszą stroną brzuszną.

Gacek brunatny

W okresie letnim jego kryjówką są zarówno strychy budynków, jak również skrzynki i dziuple. Grupują się wówczas w kolonie od 5 do 50 samic, w których mogą przebywać również samce. Stwierdzono, że kolonie są bardzo stabilne, są ze sobą związane przez całe życie, korzystając z tych samych kryjówek. W okresie letnim samica rodzi z reguły jedno młode, które jest karmione mlekiem jak wszystkie ssaki. Po 3-4 tygodniach nabywają zdolność lotu, a po kolejnych 2 usamodzielniają się. Na czas hibernacji wybierają fortyfikacje, jaskinie lub przydomowe piwnice, oddalone o co najwyżej kilkadziesiąt kilometrów od letnich schronień. Do zimowania potrzebują miejsc o stałej temperaturze, w zakresie 4-7°C. W sen hibernacyjny zwykle zapada w październiku by wybudzić się w marcu. W trakcie zimy pod wpływem zmian temperatury wybudza się i zmienia kryjówkę. Jesienią gromadzi zapasy tłuszczyku, a jego masa ciała wzrasta o, blisko 40%, lecz hibernacja i wybudzanie się podczas zimy zużywa tą nadprogramową energię.

Gacek jest nietoperzem o krótkich i szerokich skrzydłach, które zapewniają mu niezwykle zwrotny lot. Dzięki temu może żerować w pobliżu koron drzew, a nawet zawisać w powietrzu. Jego pokarmem są w szczególności motyle nocne i muchówki, które potrafi zbierać z liści. Dzięki dużym uszom korzysta w mniejszym stopniu z echolokacji w porównaniu do innych nietoperzy. Może nasłuchiwać odgłosów trzepoczących skrzydeł ofiar wspomagając się wzrokiem, pozwala mu to na schwytanie ofiar zdolnych do słyszenia ultradźwięków. Gacki padają ofiarą nocnych drapieżników jakimi są sowy, a w szczególności płomykówki, uszatki i puszczyka czyli naszego „króla puszczy”.

A na koniec „wiedza” na temat nietoperzy, którą posiada niemal każdy – „nietoperz wkręca się we włosy”. Niestety nie jest równie powszechna świadomość skąd się ta „mądrość” wzięła. Otóż już w czasach Średniowiecza wierzono, że ssak ten jest jednym z wysłanników diabła, który porywa ludzkie dusze. Miał on się wkręcać w głowę i wysysać duszę. Jedynym ratunkiem było złapanie zwierzęcia (byle nie gołą ręka, bo wówczas uschnie), zabicie i wrzucenie do mrowiska. W ten sposób uzyskiwano oczyszczone kości. Miały one kształt widełek (kości dłoni) i grabek (kości stopy), którymi można było potem odpędzić nieszczęście bądź odpowiednio, zagrabić szczęście. No cóż… ciemnogród! Mamy XXI wiek, bądźmy więc świadomi, że echolokacja pozwala nietoperzowi namierzyć i schwytać w ciemności komara (nawet 2 tysiące w ciągu jednej nocy!), że nie wspomnę o wielu gatunkach uważanych przez ludzi za szkodniki. Są więc niezwykle pożyteczne i również z tego powodu chronione. Co możemy zrobić dla tych niezwykłych zwierząt? Jedną z prostych metod aktywnej ochrony jest zakładanie specjalnych budek dla nietoperzy, które z powodzeniem zastępują naturalne schronienia. W Wielkiej Brytanii można zakupić taką budkę z napisem Welcome Bats! Oby i u nas nietoperze stały się mile widziane!

Tekst: mgr inż. Beata Gerlof adiunkt Parku, zespół ds. Ochrony Przyrody i Natura 2000 w WPN i dr inż. Rafał Kurczewski z-ca dyrektora ds. Ochrony Przyrody i Natura 2000 WPN