Niewielkopolski etos

Co roku w maju obchodzimy ogłoszenie Mosiny stolicą Polski w 1848 roku. Czy jest to powód do dumy? Przytaczamy pomijane przez lokalnych historyków źródła, z których przemawia śmierć i groza tamtych dni. Okazuje się bowiem, że twórcy Rzeczpospolitej Mosińskiej mieli na rękach krew niewinnych ludzi.

Niewielkopolski etos Rzeczpospolitej Mosińskiej

Klasycznie rozumiany „wielkopolski etos” XIX stulecia jednoznacznie kojarzy się z wytrwałą i ciężką pracą nad podniesieniem moralnym i gospodarczym polskiego narodu. To duch opozycyjny wobec nieprzemyślanych zrywów powstańczych, stawiający na legalny i dobrze wykalkulowany opór wobec pruskiego zaborcy. Najbardziej znanym owocem tak pojętego etosu, ściśle związanego z tak zwaną „pracą organiczną”, było wygrane powstanie wielkopolskie z lat 1918 – 1919. Stanowiło one kumulację trudu ciężkiej pracy kilku pokoleń oraz wykorzystanie niezwykle korzystnej sytuacji międzynarodowej. Było one zatem zerwaniem z tradycją nieudanych zrywów insurekcyjnych XIX wieku. Można śmiało powiedzieć, że Polska w 1918 roku odrodziła się nie dzięki, lecz pomimo klęsk powstańczych XIX stulecia¹.

Rokrocznie wydaje się, że zapominamy o tym wielkopolskim etosie podczas celebrowania rocznic proklamacji tak zwanej Rzeczpospolitej Mosińskiej z 1848 roku. Efemeryczne i z ułańską fantazją ogłoszone 3 maja w Mosinie „państwo” z perspektywy źródeł i opracowań objawia się jako kult pięknie brzmiącego frazesu oraz chaosu organizacyjnego. Nie znajdziemy tutaj tego klasycznego, wielkopolskiego pragmatyzmu, zamiast tego przeobficie kultywujemy (niestety) nasze narodowe przywary. W rozważaniach tych ewidentnie brakuje również odwołań do kontekstu historycznego tamtych dni, przez co umacniamy się tylko w propagowaniu lokalnej mitologii. Stąd też moja propozycja przytoczenia kontekstu wydarzeń uzupełniona o bardzo brutalne opisy „pacyfikacji” mosińskiej republiki 1848 roku przez pruskiego zaborcę (i nie tylko). Wszystkie cytowane w niniejszym artykule teksty źródłowe przytoczyłem w oryginalnej pisowni.

Pierwszą rzeczą, którą przywołujemy, lecz zazwyczaj nie interpretujemy w sposób krytyczny, jest demokratyczny charakter mosińskiego „państwa” z 1848 roku. W moim poprzednim artykule o rewolucyjnym charakterze Jakuba Krauthofera-Krotowskiego² starałem się ten temat omówić szerzej. Tutaj wzmiankuję tylko kilka haseł. Pierwszym z nich jest pozbawienie orła korony w oficjalnych emblematach państwowych Rzeczpospolitej Mosińskiej jako celowe nawiązanie do ówczesnych trendów demokratycznych, które było faktycznie podeptaniem ciągłości polskiej tradycji narodowej. Słowa takie jak „demokracja” czy „republika” oznaczały bowiem w tamtych czasach coś zupełnie innego niż w dniu dzisiejszym. Ówczesne kręgi myślicieli, wśród których obracał się Jakub Krauthofer-Krotowski, rozumiały je raczej jako konfrontację niż pojednanie wszystkich warstw społecznych – wywyższenie warstw najniższych kosztem pognębienia (a czasem i eksterminacji) najbogatszych.

Drugim ważnym punktem jest kontekst zachowań Jakuba Krauthofera-Krotowskiego w czasie Wiosny Ludów. Wiemy o tym, że w dniu 11 kwietnia 1848 roku, gdy Prusacy podpisali z Polakami ugodę w Jarosławiu, Krotowski zebrał „w Kórniku garstkę ludu i napadł na patrol huzarów – za to tegoż wieczoru wojsko splądrowało doszczętnie Kórnik i Bnin, a Krotowski schronił się do Miłosławia”³. W wyniku tego nieodpowiedzialnego wybryku zniszczone zostało między innymi kórnickie arboretum, które z trudem i mozołem pielęgnował hrabia Tytus Działyński. Zastanawiający jest fakt, że człowiek wykształcony, jakim był niewątpliwie Krotowski, nie wyciągnął z tych wydarzeń żadnej lekcji. Mało tego, wiedząc o tym jak na Polakach za takie wybryki mszczą się Prusacy, dodatkowo prowokował ich później w Mosinie, wysyłając listy z pogróżkami. Rzeczpospolitą Mosińską ogłosił ponadto w czasie, gdy wielkopolskie powstanie już dogorywało, więc tym bardziej nie miała ona szans na jakiekolwiek przetrwanie. Hurrapatriotyzm zderzył się wtedy brutalnie z szarą i niekorzystną dla Polaków rzeczywistością.

Ciekawie są opinie lokalnej szlachty, która według Stanisława Wasylewskiego były podyktowane uprzedzeniami wobec Krotowskiego: „zarówno hr. Grabowski jak hr. Raczyńska, odnoszą się do osoby Krauthofera z widoczną rezerwą. Grabowski uważa go za wywrotowca społecznego, działającego w imieniu skrajnej grupy radykałów i snującego daleko idące plany przewrotu. Również p. Raczyńskiej i zapewne wielu współczesnym wydaje się on zdecydowanym rewolucjonistą społecznym, który tak dalece dybie na wielką własność i rezydencje magnackie, że umyślnie postarał się o założenie obozu powstańców w Rogalinie”⁴. Opisy te jednak nie wydają się być przesadzone. W roku 1848 świeża była jeszcze pamięć o wymordowaniu galicyjskiej szlachty przez chłopów, której dokonano dwa lata wcześniej. Zwrócił na to uwagę między innymi Antoni Czubiński: „Krotowski, Celiński, Wilczyński organizowali grupy partyzanckie w rejonie Rogalina, Śremu i Mosiny. Chłopi podejmowali walkę. 3 V 1848 r. w Mosinie proklamowali Rzeczpospolitą Polską. Tego obawiała się szlachta. Przypominano rabację galicyjską z 1846 r.”⁵.

Przyjrzyjmy się teraz oficjalnym „rozkazom” wydanym w imieniu Rzeczpospolitej Mosińskiej przez jej władze. Przytacza je i omawia w swoim przenikliwym artykule Bogumił Wojcieszak. Wspomina, że Krotowski miał wtedy ambicje przejęcia władzy w całym Wielkim Księstwie Poznańskim: „<<Naczelny dowódca korpusu partyzantów rozkazuje jeneralnej komissyi w Poznaniu, za okazaniem niniejszego pisma: 1/ zawiesić wszystkie czynności u siebie, znieść egzekucje, kasy zapieczętować lub pod kuratelę dwóch Polaków i jednego Niemca postawić i aż do dalszego rozporządzenia swoich dekretów nie wydawać w imieniu władz pruskich; 2/zawiadomić podrzędne władze i urzędników o tym rozkazie do zastosowania się do tego rozkazu>>. W przypadku nieposłuszeństwa w obu „dekretach” grożono <<sądem tajnym korpusu partyzantów>>⁶”.

Czy ów tajemniczo i zarazem strasznie brzmiący „sąd tajny korpusu partyzantów” to były tylko czcze i niczym niepodparte groźby? Okazuje się, że nie był to tylko „straszak”, lecz instytucja faktycznie istniejąca i wykonująca krwawe wyroki. Ówczesna prasa opisała go w następujący sposób: „tak zwany komenderujący wykonanie tych rozkazów pod sąd tajny korpusu partyzantów stawia. Sąd ten tajny, który w najdawniejsze i najdziksze czasy historii zasięga, nie jest czym innym (…) jak tylko organizacją podstępnego zabójstwa”⁷. Sprawę skomentował Bogumił Wojcieszak: „utworzoną przez siebie republikę traktował Krauthofer śmiertelnie, w dosłownym znaczeniu, poważnie. Wykonano kilka wyroków śmierci”⁸. Koresponduje to z relacją Jana Koźmiana, który na gorąco opisywał wydarzenia 1848 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim: „zdarzyło się, że i dowódcy partyzantów, przywłaszczyli sobie szczególne prawa; ogłosili oni rzeczpospolitą, zaczęli pieczątki z jej godłem używać, i nawet jakiś trybunał tajemny ustanowili. Poważniejsi uważali to wszystko za wyskok lekkomyślności, i nie pytali się nawet, kto tam na tak wielkie przedsięwzięcia się odważa (…). Partyzanci, o ile wiem, powiesili dwóch czy trzech ludzi na mocy przekonania, że to były szpiegi⁹”. Cała sprawę wieszania przez „tajny sąd” mosiński skomentował Koźmian we właściwy sobie sposób: „Wojny nam niezawodnie trzeba do odzyskania niepodległości, ale anarchii nigdy”¹⁰.

Epizod Rzeczpospolitej Mosińskiej daleki jest zatem od sielankowego obrazu pojednania i wolności Ojczyzny, jaki w powszechnym obiegu staramy się niestety przedstawiać. Zastanawia dodatkowo fakt, że nie znamy dokładnej liczby oraz nazwisk ludzi powieszonych w imieniu Rzeczypospolitej Mosińskiej. Jedynie z opisu Stanisława Karwowskiego wiemy tylko, że Krotowski „kapitana Tołkaczewskiego jako rzekomego szpiega powiesić kazał”¹¹. Nie podsumowałem jeszcze brutalnego zakończenia epizodu Rzeczpospolitej Mosińskiej z dnia 8 maja 1848 roku, a już na tym etapie rozważań łatwo dojść do przekonania, że za działalnością Krotowskiego ścieliły się wtedy trupy i spustoszenie. Oddajmy na dłuższą chwilę głos anonimowemu sprawozdawcy, który skrupulatnie opisał przebieg dnia 8 maja. Opis ten przytacza Stanisław Wasylewski w swojej krótkiej rozprawie z 1936 roku:

„Gdy wojsko pruskie przybyło już do wsi, zapalił zaraz jeden żołnierz przy drodze gospodarza Króla budynki, które się do szczętu spaliły. Świadkiem tego jest: Antoni Snuszka, który właśnie widząc niebezpieczeństwo życia i utratę swej chudoby, popakował swe rzeczy na wóz, i swoje dzieci, zmyślając z tem wszystkiem szukać gdzieś schronienia. Teraz dopiero, kiedy już tu i ów gdzie uciekający kosynier szukając schronienia się krył, wtenczas męstwem przejęte wojsko zaczęło pokazywać swoją odwagę. Gromada żołnierzy udaje się do gościńca, zabija bezbronnego gościnnego Macieja Kusztelaka i zabiera przy nim znajdujące się pieniądze”¹². Na tejże stronie wstrząsający jest także opis męczenia 50-letniego Macieja Balbierza, komornika. Najpierw Pruski żołnierz strzelił do niego z dystansu, lecz chybił. Następnie chciał go pognębić bagnetem, lecz zamiast w jego bok, trafił w udo. Balbierz błagał o miłosierdzie, jednak to tylko rozjuszyło prześladowcę, który kolbą karabinu uderzył go w głowę. Wyzywał go przy tym od „polskich świń” pytając, czy „nadal będzie kwiczeć”. Komornikowi udało się uciec ¼ mili i ukryć na probostwie, gdzie opowiedział o swojej tragedii.

Wstrząsające są dalsze opisy gnębienia niewinnych cywilów. W tym samym czasie śmierć miało ponieść jeszcze dwóch polskich komorników¹³. Następnie anonimowy sprawozdawca opisuje tragiczne wydarzenie:

„Blizko 80 letnia staruszka Magdalena Trześniewska, ochmistrzyni Jaśnie Wielmożnej hrabiny Raczyńskiej, wypędzona z własnego schronienia przez rozjuszone żołnierstwo, błąka się po krzakach i niedostępnych miejscach, kryjąc się przed okrucieństwem wojska. I tak ta, która pamiętała Francuzów, Moskali, Bajerów, Czuwaków, Tatarów i inne narody za czasów Napoleona, dziś od swoich bez przyczyny ścigana, nareszcie znużona i osłabiona, życie zakończyła. Cześć tej czcigodnej osobie i nieśmiertelne dzięki za opatrywanie chorych i ratowanie nieszczęśliwych w ich potrzebach”¹⁴. Od siebie dodam, że polegli zarówno za Rzeczpospolitą Mosińską, jak i ci, którzy umarli w wyniku jej działalności, zasługują rokroczne na uczczenie przynajmniej minutą ciszy w trakcie uroczystych obchodów wydarzeń 1848 roku.

Prusacy mocno splądrowali majątek szlachecki w Rogalinie. Podczas rabunku porozdzierali znalezione tam kościelne ornaty i myśleli, że ukrywał się tam ksiądz. „Nietylko dwór był rabowany i niszczony, ale nadto ubodzy kmiotkowie, którzy do niczego nie należeli i upatrywali swej korzyści w roli i pracy, zostali zrabowani jako to: Antoni Snuszka, Paweł Jóźwiak, Mikołaj Pawłoski i wielu innych, do których o świadectwo powołać się można”¹⁵. Nie znamy dokładnie liczby ofiar, które poległy tego tragicznego i krwawego dnia. Autor przytaczanego opisu zapisał liczę 11 poległych na polu bitwy kosynierów oraz 6 żołnierzy, którzy potopili się w rzece podczas odwrotu. Nie policzono jednak dokładnie wszystkich poległych, ponieważ „zaraz zabierano trupów ze sobą”¹⁶.

W kontekście tych tragicznych wydarzeń pojawiły się dodatkowo antagonizmy na tle narodowościowym: „idąc 3 kosynierów przez miasteczko Mosinę, został jeden z nich zaczepiony od żydów, którzy nielitościwie sobie z nimi poczynali, jako zwykle czynili, kiedy im się sposobność podało”¹⁷. Wtórowali Żydom zastępca burmistrza Kulau oraz żandarm Walewski. Poszkodowani udali się do pobliskiego oddziału kosynierów w Trzebawiu i poskarżyli się im, szykując się do zemsty. W Mosinie wybuchła panika, przeraźliwie uciekano przed „rewanżem” ze strony partyzantów. Całą sprawę uratowali mieszkańcy Mosiny, którzy: „wychodzą naprzeciw zbliżającym się kosynierom przedstawiając im, że ich zemsta nad ukaraniem żydów, ściagnełaby na miasteczko tutejsze okropną klęskę, i tak na prośbę i przedstawienia ich, garzstka spieszących kosynierów do Rogalina już nie przez Mosinę, lecz około Mosiny trakt swój obróciła”¹⁸.

Jako partyzant w Rogalinie walczył w tamtym czasie Zygmunt Szczęsny Feliński, późniejszy arcybiskup warszawski oraz święty Kościoła katolickiego. Jednym słowem – najwybitniejsza osoba związana z naszą Gminą. Szybko zrozumiał on, że bez międzynarodowego wsparcia dla sprawy polskiej takie „wybryki” jak Rzeczpospolita Mosińska były tylko mrzonką odzyskania przez Polskę niepodległości. Uznał, że państwo w ówczesnych warunkach można odbudować tylko przez umacnianie ducha w narodzie i podnoszeniu go w moralności i pracy nad sobą. Jakże to wielkopolskie w swojej wymowie myślenie człowieka z Wołynia kontrastuje z myśleniem i działaniem innego Wielkopolanina – Jakuba Krauthofera-Krotowskiego. Mimo niewątpliwej klęski dalej brnął w swoich projektach, które brutalnie podsumował Bogumił Wojcieszak: „Ostatni Ikar i ostatni polityczny romantyk tej miary Wielkiego Księstwa Poznańskiego w ostatnich latach życia buntował się przeciw rzeczywistości z pesymizmem osamotnionego niemal wieszcza, niezrozumiałego i wzgardzonego przez wybranych przez siebie rodaków”¹⁹. A my po latach, którą z tych dwóch postaw wybieramy?

Wojciech Czeski

• Dwa oblicza Jakuba Krauthofera-Krotowskiego
• Zygmunt Szczęsny Feliński – Zapomniany bohater Rzeczypospolitej Mosińskiej
• Jakub Krauthofer-Krotowski jako rewolucjonista
• Niewielkopolski etos
• Szpieg w przebraniu partyzanta?
• Spreparowany życiorys Jakuba Krauthofera-Krotowskiego
• Węzeł gordyjski „Rzeczpospolitej Mosińskiej”