Pali się!

Pożar w środowisku naturalnym, bez względu na to gdzie, na jakiej powierzchni i w jakiej porze się wydarzył, jest zawsze zjawiskiem gwałtownym, które niesie ze sobą bardzo poważne, wieloletnie konsekwencje. O ile skutki ekonomiczne są wymierne, o tyle następstwa ekologiczne są bardzo złożone i trudne do wyliczenia. Wynika to ze złożonego charakteru ekosystemów i panujących w nich wzajemnych zależności.

Naturalną przyczyną pożarów są najczęściej wyładowania atmosferyczne (1% wszystkich pożarów). Dotyczy to przede wszystkim lasów. Jednak najczęstszym powodem są podpalenia, przy czym, o zgrozo (!) – zwykle nie jest to przypadkowe zaprószenie ognia ale postępowanie umyślne! Stąd podejmuje się szereg działań, które mają zabezpieczać z jednej strony środowisko przyrodnicze a z drugiej mienie, zdrowie i życie ludzi. Jest to między innymi prowadzenie monitoringu, tworzenie i utrzymywanie pasów pożarowych w lasach czy wzdłuż linii kolejowych (wzmożone prace w tym zakresie obserwujemy ostatnio na terenie całego kraju).

pożar lasu fot. WPN

Pożary w środowisku rozkładają się mniej więcej po połowie pomiędzy lasami a łąkami i nieużytkami rolnymi. Na ich częstotliwość i rozmiary mają wpływ oczywiście długotrwałe susze, które coraz częściej nas dotykają. Jedną z największych katastrof ekologicznych ostatnich czasów był pożar z 1988 r. w Parku Narodowym Yellowstone. Spłonęło wówczas 250 tysięcy hektarów lasów (dla porównania Wielkopolski Park Narodowy ma ok. 7,5 tys. hektarów), co stanowiło 65% powierzchni leśnej Parku. Raporty Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) donoszą, że ok. 40% światowych zasobów leśnych podlega potencjalnemu zagrożeniu pożarami, a w Europie liczba ta sięga 65%! Zmiany klimatyczne skutkujące długotrwałą suszą oraz gwałtownymi burzami z piorunami zwiększają znaczenie ryzyko pożarów. W związku z ociepleniem na sile przybierają również wiatry, które przyczyniają się do szybszego rozprzestrzeniania ognia (prędkość może przekraczać 20 km/h (tyle ile człowiek osiąga w szybkim biegu) podsycając go jednocześnie poprzez zwiększony dopływ tlenu. W ten sposób pożar przechodzi od fazy wstępnej do tzw. spalania płomieniowego, które ma najbardziej destrukcyjny wpływ na środowisko. Dotyczy to zarówno lasów, jak i ekosystemów trawiastych. Natomiast w przypadku torfowisk mamy do czynienia z tzw. stadium tlenia i żarzenia, które jest bardzo długotrwałe i trudne do ugaszenia. Głównym czynnikiem, który odpowiada za zmiany w środowisku wywołane pożarem jest temperatura, dodatkowo stałe i gazowe produkty spalania. Efekty są widoczne we wszystkich warstwach biosfery ¹ .

pożar lasu fot. WPN

Pożary lasów, łąk czy nieużytków powodują zwykle wzrost temperatury gleby do ok. 300 ⁰ C, jednak przy dużej ilości biomasy mogą osiągać 500-700 ⁰ C, lokalnie nawet 1400-1500 ⁰ C. Ma to przede wszystkim wpływ na zmniejszenie poziomu materii organicznej, której zawartość spada już w temperaturze 100 ⁰ C, wraz ze wzrostem temperatury proces ten ulega intensyfikacji. Szacuje się, że przy temperaturze 300 ⁰ C następuje utrata 85% glebowej materii organicznej, w 500 ⁰ C w czasie półgodziny może spowodować niemal całkowitą jej utratę. Podobnie dzieje się z azotem, również bardzo ważnym biogennym pierwiastkiem. Straty fosforu są nieco mniejsze niż węgla czy azotu, ponieważ jego ulatnianie następuje przy wyższych temperaturach (ok. 770 ⁰ C). Ludzie wypalający nieużytki często argumentują, że to stary zwyczaj, który ma prowadzić do użyźnienia gleby. Jak widać z przytoczonych faktów, to przesąd, który skutkuje wyjałowieniem gleby, prowadząc do zaburzenia naturalnego cyklu obiegu materii. Trzeba też dodać, że popioły są szybko rozwiewane przez wiatr, co jeszcze silniej zubaża glebę. W okresie od 1 do 3 lat po pożarze lasu następuje znaczny rozkład substancji organicznej na przyswajalne składniki mineralne, co pozornie poprawia sytuację. Jednak po tym czasie pogłębia się pogorszenie warunków, a całkowita regeneracja gleby może potrwać kilkadziesiąt lat! Zniszczenie mikroflory glebowej prowadzi do zakłócenia procesu powstawania próchnicy. Na siedliskach ubogich i w młodszych drzewostanach pożary przyspieszają mineralizację i stratę biogenów prowadząc do degradacji całego ekosystemu.

pożar lasu fot. WPN

W czasie pożarów uwalnia się do atmosfery szereg gazów. Należą do nich wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), wśród których znajdują się związki o charakterze rakotwórczym, mutagennym i teratogennym (odpowiadają za wady w rozwoju płodu, tzw. potworności). Wiele produktów gazowych przyczynia się do pogłębiania efektu cieplarnianego, prowadząc do zmian klimatycznych o charakterze globalnym poprzez uszkodzenie powłoki ozonowej. Oczywiście na pierwszym miejscu jest dwutlenek węgla, a dalej tlenek węgla, podtlenek azotu czy metan. Szacuje się, że podczas pożaru lasu, w którym spaleniu ulegnie tona biomasy, powstaje 1375 kg CO ₂ , 125 kg CO, 50 kg cząstek stałych i ciekłych, 12,5 kg węglowodorów, 2,5 kg tlenków azotu. Ilość samego węgla, jaka trafia rocznie podczas pożarów do atmosfery, oceniana jest na 1015 ton! Aby wyrównać emisję CO2 z 1 ha spalonego lasu trzeba zalesić 10-25 ha. Dym powstający w czasie pożaru przyczynia się do zmniejszenia opadów deszczu, a w dalszym okresie może prowadzić do gwałtownych burz gradowych. Dym wznoszący się do warstwy chmur powiększa ich rozmiary, jednocześnie cząsteczki w nim zawarte tworzą zwykle zbyt małe krople deszczu by mogły spaść na ziemię (jeśli tak się jednak stanie zanieczyszczenia z pożaru skutkują wystąpieniem kwaśnych deszczy). W efekcie przenoszone są na wyższe poziomy, gdzie zamarzają by spaść jako grad w trakcie gwałtownej burzy z silnymi wyładowaniami atmosferycznymi. Produkty spalania zawarte w dymie pogarszają warunki życia nie tylko w sąsiedztwie pożaru, ale w promieniu nawet 100-200 km. Dodatkowym problemem jest fakt, że gwałtowne schładzanie wodą podczas akcji, czy też środki gaśnicze w postaci piany czy proszku, mogą prowadzić do powstawania nowych związków chemicznych o charakterze trucizn (tzw. ksenobiotyki) i ich szybkiego rozprzestrzeniania się w środowisku.

pożar lasu fot. WPN

Ogień ma oczywiście bardzo poważny wpływ na świat organizmów żywych. Najłatwiej zaobserwować jego skutki wśród roślin. Szczególnie wrażliwe na ogień gatunki ulegają całkowitemu zniszczeniu wraz z nasionami i na trwałe znikają ze zbiorowisk. Prowadzi to do obniżenia różnorodności gatunkowej i dominacji roślin odporniejszych. Wiele zmian jest niedostrzegana bezpośrednio po pożarze ale dopiero w kolejnych 2-3 latach. W lasach ogień niszczy młode drzewka, ale uszkadza jednocześnie starsze (ponad 20 letnie). W zależności od intensywności pożaru, czasu trwania i wysokości temperatury następują uszkodzenia szyi korzeniowej, kory oraz tkanki twórczej – kambium. Doprowadzają one do obumierania drzew w kolejnych latach. Osłabione osobniki są nierzadko atakowane przez szkodniki, które przyspieszają ich śmierć.

Wśród zwierząt najbardziej narażone są te, które mają ograniczone możliwości ucieczki, począwszy od organizmów glebowych, przez pozostałe bezkręgowce (populacje stawonogów na obszarze gdzie pożar wystąpił raz, odradzają się po 6-14 latach, jeśli wystąpił kilkukrotnie po 17-24 latach), aż do płazów, gadów i drobnych ssaków. Młode czy też jaja giną również bądź zostają porzucone przez uciekających rodziców, co w efekcie i tak skazuje je na śmierć. W pożarach tracimy szereg gatunków pożytecznych z punktu widzenia człowieka, jak mrówki, trzmiele, pszczoły i inne zapylacze. Część zwierząt zostaje zatruta dymem, poparzona i umiera po pewnym czasie. W panicznej ucieczce część ulega też wypadkom drogowym.

Okazuje się, że pożary mają niekorzystny wpływ również na ekosystemy wodne, co ma szczególne znaczenie przy wypalaniu brzegów rzek i zbiorników wodnych. Powodują one zmniejszenie stabilności koryta rzecznego i linii brzegowej jezior, zmieniają wielkość przepływu, powodują wzrost ilości osadów, niszcząc roślinność wysoką prowadzą do zmiany warunków świetlnych i temperaturowych. Również substancje gaśnicze trafiające do wód powodują ich zatrucie. Warto też zdać sobie sprawę, że podczas akcji pożarowej zużywa się potężne ilości wody. Do gaszenia traw w 2015 roku w Polsce zużyto 256353000 litrów wody, co odpowiada pojemności 68 basenów olimpijskich!

Jeśli zauważycie Państwo pożar proszę przede wszystkim nie wpadać w panikę. Należy przede wszystkim ocenić zagrożenie i ostrzec osoby znajdujące się w niebezpieczeństwie. W pierwszej kolejności należy oczywiście powiadomić straż pożarną, tel. 998 lub 112 . Podczas powiadamiania powinniśmy podać imię i nazwisko, numer telefonu z którego przekazywane jest zgłoszenie, dokładną lokalizację pożaru (jeśli istnieje możliwość współrzędne GPS) oraz podstawowe informacje – co się pali, czy zagrożeni są ludzie, budynki itd. Należy mieć przy sobie telefon, ponieważ zgłoszenie może zostać potwierdzane, potrzebne będą dodatkowe informacje np. dotyczące lokalizacji. Wskazane jest żeby osoba zgłaszająca wyszła na drogę dojazdową by pokierować nadjeżdżające jednostki.

Z uwagi na możliwość wystąpienia celowych podpaleń w naszej okolicy, zwracamy się do Państwa z apelem o czujność.

Prosimy o rozmawianie na temat zagrożenia pożarowego z dziećmi i młodzieżą, reagowanie na bezmyślne zachowania, jak palenie ognisk, grilli, wyrzucanie niedopałków. W razie zauważenia podejrzanie zachowujących się osób prosimy o powiadomienie policji. Jeśli niepokojąca sytuacja dotyczy terenu Wielkopolskiego Parku Narodowego prosimy o zgłoszenie pod numer telefonu: 618982300 w dni powszednie od 7-15; 618982329 po godzinie 15 i w dni wolne od pracy. Informować można również Straż Parku 61898324, 509 544 750, 501 409 587, 507 874 045. Przypominamy jednocześnie, że po terenie Parku poruszamy się tylko po drogach publicznych i wyznaczonych szlakach turystycznych. Na terenie WPN i w odległości do 100 m od lasu, obowiązuje całkowity zakaz posługiwania się otwartym ogniem (w tym zakaz palenia papierosów i rozpalania grilla). Palenie ognisk jest możliwe tylko po wcześniejszym zgłoszeniu w Zespole ds. Udostępniania Parku, na miejscach do tego wyznaczonych i w czasie, kiedy nie ma zagrożenia pożarowego.

Rafał Kurczewski – z-ca dyrektora WPN

Wiesław Kosse – adiunkt Parku

1^ Biosfera – strefa kuli ziemskiej zamieszkana przez organizmy żywe, w której odbywają się procesy ekologiczne. Jest zewnętrzną częścią skorupy ziemskiej, która obejmuje również powietrze (atmosfera), ląd (litosfera) i wodę (hydrosfera).